در دنیای امروز، بحران‌ها بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی انسان‌ها شده‌اند. از جنگ‌ها و بلایای طبیعی گرفته تا پاندمی‌ها و بحران‌های اقتصادی، همگی تاثیرات عمیقی بر جوامع و افراد گذاشته‌اند. یکی از جنبه‌هایی که در این شرایط به‌شدت تحت تاثیر قرار می‌گیرد، سلامت روان در بحران است. با وجود این‌که توجه به ابعاد جسمی بحران‌ها بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد، اما سلامت روانی نیز به همان اندازه مهم و حتی گاهی مهم‌تر است.
بحران چیست و چگونه بر روان انسان تاثیر می‌گذارد؟
بحران، وضعیتی است که در آن تعادل روانی، اجتماعی یا فیزیکی فرد یا جامعه بر هم می‌ریزد. در چنین شرایطی، افراد ممکن است با اضطراب، ترس، احساس بی‌پناهی، افسردگی و حتی افکار خودکشی روبرو شوند. سلامت روان در بحران موضوعی حیاتی است، زیرا در چنین شرایطی، افراد نیازمند تاب‌آوری روانی بیشتری هستند تا بتوانند با فشارها و تغییرات محیطی مقابله کنند. برای مثال، در دوران پاندمی کووید-۱۹، میلیون‌ها نفر دچار استرس شدید، تنهایی، یا بحران هویت شدند. این پدیده نشان داد که پرداختن به سلامت روان در بحران نباید به تعویق بیفتد.
اهمیت تاب‌آوری و آمادگی روانی
تاب‌آوری روانی، توانایی فرد در کنار آمدن با فشارها، شکست‌ها و حوادث ناگوار است. یکی از مؤلفه‌های اصلی سلامت روان در بحران، توسعه‌ی همین تاب‌آوری است. افرادی که از مهارت‌های مقابله‌ای خوبی برخوردارند، در برابر بحران‌ها بهتر مقاومت می‌کنند و سریع‌تر به وضعیت عادی بازمی‌گردند.
آموزش مهارت‌های تاب‌آوری، از جمله کنترل استرس، تفکر منطقی، تمرین مدیتیشن و ایجاد روابط اجتماعی قوی، می‌تواند سطح سلامت روان در بحران را در جامعه به‌طور قابل‌توجهی بهبود ببخشد.
نقش دولت‌ها و نظام سلامت
در بحران‌هایی نظیر زلزله، جنگ یا بحران‌های اقتصادی، دولت‌ها مسئولیت سنگینی برای حفظ سلامت جسمی و روانی مردم دارند. ایجاد سیستم‌های حمایتی، خدمات مشاوره رایگان، آموزش روانشناسی عمومی و تقویت منابع انسانی روان‌درمانی، از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند در ارتقای سلامت روان در بحران موثر باشند. متاسفانه در بسیاری از کشورها، سلامت روان هنوز اولویت نیست. در حالی که تحقیقات ثابت کرده‌اند بی‌توجهی به سلامت روان در بحران می‌تواند تبعات بلندمدت اجتماعی و اقتصادی داشته باشد.
سلامت روان در بحران برای کودکان و نوجوانان
کودکان و نوجوانان، از آسیب‌پذیرترین گروه‌ها در زمان بحران‌ها هستند. آن‌ها نه تنها درک کاملی از بحران ندارند، بلکه اغلب توانایی بیان احساسات خود را هم ندارند. تغییر در رفتار، ترس از جدایی، مشکلات خواب و افت تحصیلی از نشانه‌های هشداردهنده‌ی آسیب روانی در این گروه است.
برنامه‌های آموزشی برای والدین، مدارس و مشاوران می‌تواند نقش بسیار مهمی در حفاظت از سلامت روان در بحران برای نسل جوان ایفا کند. حمایت عاطفی، گفت‌وگوهای آزاد و حفظ روتین‌های زندگی می‌تواند به کاهش آسیب‌های روانی در کودکان کمک کند.
سلامت روان در بحران‌های طبیعی
زلزله، سیل، خشکسالی و دیگر بلایای طبیعی اغلب با تلفات جانی، آوارگی، ویرانی خانه‌ها و از دست دادن اموال همراه‌اند. در چنین شرایطی، شوک روانی شدیدی به بازماندگان وارد می‌شود. اختلالات اضطرابی، افسردگی و حتی استرس‌های مزمن می‌تواند زندگی فردی و اجتماعی را مختل کند.
تیم‌های حمایت روانی و اجتماعی باید جزئی از تیم‌های مدیریت بحران باشند. مداخله‌های روانی در روزها و هفته‌های ابتدایی پس از بحران، تاثیر شگرفی بر ارتقای سلامت روان در بحران دارد.
سلامت روان در بحران‌های اجتماعی و اقتصادی
بحران‌های اقتصادی نظیر تورم، بیکاری، کاهش ارزش پول و ناامنی شغلی، باعث نگرانی‌های شدید ذهنی در افراد می‌شوند. فشار برای تامین معاش، احساس ناتوانی و آینده‌ی نامشخص، باعث افزایش چشم‌گیر اضطراب و افسردگی می‌شود.
در چنین شرایطی، حمایت‌های اجتماعی، فراهم آوردن خدمات مشاوره‌ای، ایجاد فرصت‌های شغلی و کاهش نابرابری می‌تواند کمک‌کننده باشد. اگرچه گاهی رفع بحران اقتصادی زمان‌بر است، اما رسیدگی فوری به سلامت روان در بحران می‌تواند مانع از بروز مشکلات جدی‌تر شود.
نقش رسانه‌ها در مدیریت روانی بحران
رسانه‌ها نقشی دوگانه در بحران‌ها دارند؛ از یک سو می‌توانند باعث تشویش و اضطراب عمومی شوند و از سوی دیگر، می‌توانند به آرام‌سازی جامعه کمک کنند. اطلاع‌رسانی درست، ارائه‌ی راهکارهای روانی، ترویج امید و مثبت‌اندیشی از جمله کارکردهای مثبت رسانه‌ها در حفظ سلامت روان در بحران است.
برنامه‌های تلویزیونی، پادکست‌ها، شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌های خبری باید با مشاوره روان‌شناسان محتوا تولید کنند تا بتوانند بر کاهش اضطراب عمومی اثر بگذارند (اگر به این موارد علاقه دارید، می توانید مقاله عملکرد اجرایی در روانشناسی را مطالعه کنید).
سلامت روان در بحران برای کارکنان خط مقدم
پزشکان، پرستاران، امدادگران، نیروهای انتظامی و خبرنگاران جزو افرادی هستند که در خط مقدم بحران‌ها قرار دارند. آن‌ها نه‌تنها با فشار کاری بالا و مسئولیت‌های سنگین مواجه‌اند، بلکه خود نیز در معرض آسیب‌های روحی‌اند. فرسودگی شغلی، افسردگی و اختلالات روانی در این افراد شایع‌تر است.
برنامه‌های حمایتی ویژه برای این گروه‌ها مانند جلسات تراپی گروهی، دوره‌های ریکاوری روانی و مرخصی‌های خاص می‌تواند کمک زیادی به سلامت روان در بحران برای این افراد کند (اگر به این موارد علاقه دارید، می توانید مقاله تنش درونی را مطالعه کنید).
راهکارهای فردی برای تقویت سلامت روان
در کنار اقدامات دولتی و جمعی، هر فرد می‌تواند نقش موثری در حفظ سلامت روان خود در زمان بحران ایفا کند. برخی از این راهکارها شامل:
- تمرین مدیتیشن و تنفس عمیق
- حفظ ارتباط با دوستان و خانواده
- تنظیم خواب و تغذیه
- محدود کردن مصرف اخبار نگران‌کننده
- مراجعه به مشاور یا روان‌درمانگر در صورت نیاز
ایجاد عادات مثبت در زندگی روزمره، یکی از ابزارهای موثر در ارتقای سلامت روان در بحران است.
سخن پایانی
در نهایت، باید گفت که سلامت روان در بحران نه‌تنها موضوعی فردی، بلکه مسئله‌ای اجتماعی است. بی‌توجهی به آن، می‌تواند تبعات گسترده‌ای در بلندمدت به‌همراه داشته باشد. همان‌گونه که برای تامین آب، غذا و سرپناه در بحران‌ها تلاش می‌شود، تامین سلامت روانی نیز باید به یک اولویت جدی تبدیل شود.
با آموزش، آگاهی‌رسانی، همدلی و ارائه‌ی خدمات درمانی مناسب، می‌توان گامی موثر در مسیر حفظ سلامت روان در بحران برداشت. در دنیایی پر از ناپایداری، سلامت روانی، سرمایه‌ای بی‌بدیل برای عبور از تاریکی‌هاست.