سوءمصرف مواد محرک یکی از پدیده‌های رایج و چالش‌برانگیز عصر مدرن است. آمفتامین‌ها و مشتقات آنها نه تنها به عنوان داروهای درمانی مصرف می‌شوند، بلکه عمده کاربرد غیرقانونی و تفریحی یافته‌اند. یکی از جدی‌ترین و در عین حال کمتر شناخته‌شده‌ترین عوارض مصرف بی‌رویه این مواد، سایکوز آمفتامینی است. «سایکوز آمفتامینی» نوع خاصی از روان‌پریشی است که با مصرف آمفتامین ایجاد می‌شود و نشانه‌هایی شبیه به سایکوز اسکیزوفرنی را رقم می‌زند، اما پایه اصلی آن واکنش شیمیایی به ورود این ماده به مغز است. این مقاله با هدف بررسی ابعاد مختلف سایکوز آمفتامینی، از ریشه‌ها، علائم و عوامل خطر تا تشخیص، درمان و پیشگیری، تهیه شده است تا دانش کاملی برای روانشناسان، روانپزشکان و حتی عموم علاقه‌مندان فراهم آورد.
تعریف سایکوز آمفتامینی
سایکوز آمفتامینی به نوعی روان‌پریشی اطلاق می‌شود که مستقیماً در پی مصرف دوزهای بالای آمفتامین یا داروهای مشابه آن مانند مت‌آمفتامین ایجاد می‌شود. در این وضعیت، فرد دچار هذیان، توهم (به ویژه توهم شنوایی و بینایی)، بی‌قراری، رفتارهای پرخاشگرانه و گاه حتی پارانویا می‌شود. «سایکوز آمفتامینی» می‌تواند هم در دوره مصرف و هم حتی پس از قطع مصرف ماده رخ دهد و گاه با سایکوز اولیه (مانند اسکیزوفرنیا) اشتباه گرفته می‌شود.
یک تفاوت کلیدی این حالت با اختلالات روان‌پریشانه دیگر در این است که رفع نسبی یا کامل علائم معمولاً پس از قطع مصرف آمفتامین قابل مشاهده است، اگرچه در برخی موارد توهمات و هذیان‌ها پایدارتر باقی می‌مانند.
شیوع و گروه‌های در معرض خطر
آمارها نشان می‌دهد که درصد قابل توجهی از افرادی که دوزهای بالای آمفتامین یا مت‌آمفتامین (شیشه) را مصرف می‌کنند، حداقل یک بار سایکوز آمفتامینی را تجربه می‌کنند. شیوع این اختلال در مردان، جوانان و حتی مصرف‌کنندگان با سابقه اختلالات روانپزشکی پیشین بالاتر است. از جمله عوامل خطر بروز سایکوز آمفتامینی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مصرف دوز بالا و مکرر
- سابقه خانوادگی ابتلا به روان‌پریشی
- وجود اختلالات خلقی یا اضطرابی قبلی
- مصرف همزمان سایر مواد (الکل، کانابیس، کوکایین)
- استرس‌های روانی محیطی یا اجتماعی
نشانه‌ها و علائم بالینی سایکوز آمفتامینی
سایکوز آمفتامینی معمولاً با مجموعه‌ای از علائم روانی و رفتاری همراه است، از جمله:
- توهم شنوایی: شنیدن صداهایی که واقعیت ندارند (شایع‌ترین علامت)
- توهم بینایی یا لمسی: دیدن اشیا یا افراد غیر واقعی یا احساس خزیدن چیزهایی روی پوست
- هذیان‌های گزند و آسیب یا پارانویید: باور به تعقیب، تحت نظر بودن یا توطئه اطرافیان
- بی‌خوابی شدید: که خود می‌تواند تشدیدکننده توهم و هذیان باشد
- بی‌قراری و رفتار پرخاشگرانه: بیماران ممکن است ناگهان رفتارهای خطرناک و غیرقابل پیش‌بینی نشان دهند.
- اختلال در قضاوت و کنترل تکانه: تصمیمات عجولانه و رفتارهای احمقانه بدون تفکر قبلی
آگیتاسیون شدید یا رفتارات غیرقابل توضیح
علائم «سایکوز آمفتامینی» معمولاً در طی چند ساعت تا چند روز پس از مصرف دوز بالا بروز پیدا می‌کند. در برخی بیماران، دوره‌های فرونشست و عود (Relapse) ممکن است رخ دهد.
تفاوت سایکوز آمفتامینی با سایکوزهای دیگر
تمایز سایکوز آمفتامینی از اختلالات روان‌پریشانه اولیه (مثل اسکیزوفرنی یا اختلال اسکیزوافکتیو) اهمیت بسیار زیادی دارد. بالین‌گر باید همزمان با جمع‌آوری شرح حال دقیق دارویی، ویژگی‌های زیر را مد نظر داشته باشد:
- شروع علائم همزمان یا پس از مصرف آمفتامین
- عدم وجود سابقه قابل توجه روان‌پریشی پیش از مصرف ماده
- شدت علائم همزمان با افزایش یا کاهش دوز آمفتامین
- بهبود نسبی علائم پس از قطع مصرف
در برخی موارد، سایکوز آمفتامینی ممکن است در فردی بروز کند که زمینه ژنتیکی ابتلا به اسکیزوفرنی را داراست؛ در این حالت افتراق دشوارتر است و احتمال مزمن شدن علائم وجود دارد.
تبیین‌های نوروبیولوژیک سایکوز آمفتامینی
مصرف آمفتامین باعث افزایش چشمگیر آزادسازی دوپامین در مسیر مزولیمبیک و سایر بخش‌های مغز می‌شود. این افزایش غیرطبیعی دوپامین به‌خصوص در ساختارهایی مثل جسم مخطط (Striatum) و قشر پیش‌پیشانی، مسئول اصلی بروز توهم و هذیان‌های سایکوتیک قلمداد می‌شود.
پژوهش‌های تصویربرداری مغزی نشان داده‌اند که حین سایکوز آمفتامینی، اختلال جدی در کارکرد شبکه‌های توجه، هیجانی و پردازش واقعیت ایجاد می‌شود و حتی پس از پاکی کامل از ماده، برخی بیماران مستعد باقی ماندن علائم سایکوتیک هستند (اگر به این موارد علاقه دارید، می توانید مقاله تنش درونی را مطالعه کنید).
پیامدها و عوارض سایکوز آمفتامینی
سایکوز آمفتامینی عواقب خطرناک و وسیعی بر عملکرد فردی، خانوادگی و اجتماعی دارد:
- افزایش رفتارهای پرخاشگرانه و خطرناک: بسیاری از جرائم خشونت‌آمیز با سوءمصرف مت‌آمفتامین مرتبط دانسته شده‌اند.
- خودآزاری و رفتارهای پرخطر: برخی بیماران ممکن است اقدام به صدمه زدن به خود یا دیگران نمایند.
- احتمال تشدید یا ثبات یافتن علائم سایکوتیک: برخی بیماران حتی پس از قطع مصرف دچار سایکوز مزمن باقی می‌مانند.
تشخیص سایکوز آمفتامینی
تشخیص سایکوز آمفتامینی بر پایه شرح حال دقیق مصرف ماده، معاینه بالینی، گاهی آزمایشات اورولوژیک (تست ادرار برای آمفتامین)، و سنجش ویژگی‌های روانی-شناختی انجام می‌شود.
پرسش درباره وجود توهم، هذیان، مدت زمان باقی‌ماندن علائم پس از آخرین مصرف و افتراق از بیماری‌های روان‌پریشانه اولیه از اهمیت بسزایی برخوردار است. عوامل خانوادگی و پیشینه روانی باید با دقت بررسی شود. همچنین همکاری نزدیک با خانواده و افراد نزدیک به بیمار، برای اطمینان از صحت شرح حال، اهمیت دارد.
درمان سایکوز آمفتامینی
درمان «سایکوز آمفتامینی» عموما از دو بخش تشکیل شده است (اگر به این موارد علاقه دارید، می توانید مقاله عملکرد اجرایی در روانشناسی را مطالعه کنید).
مراقبت اورژانسی و حمایتی
- بستری بیماران در موارد شدید، به ویژه در صورت پرخاشگری، افکار آسیب به خود یا دیگران و وضعیت جسمی بحرانی
- آرام‌سازی محیط، حذف محرک‌های استرس‌زا و اطمینان از امنیت بیمار
درمان دارویی
- تجویز آنتی‌سایکوتیک‌ها مانند هالوپریدول، ریسپریدون یا اولانزاپین به منظور کاهش علائم سایکوتیک
- در موارد اضطراب یا آگیتاسیون شدید، استفاده محدود و کنترل شده از بنزودیازپین‌ها
- کنترل وضعیت خواب و اختلالات همراه (مانند افسردگی، اضطراب یا پرخاشگری)
روان‌درمانی و مداخلات اجتماعی
- آموزش بیمار و خانواده در مورد مضرات مصرف آمفتامین و خطر عود سایکوز آمفتامینی
- درمان انگیزشی و مشاوره برای ترک اعتیاد
- پیگیری منظم پزشکی و روانی جهت پیشگیری از عود
- معرفی به گروه‌های حمایت اجتماعی و گروه‌های ترک اعتیاد
پیش‌آگهی سایکوز آمفتامین
درمان به موقع و ترک مواد، نقش اصلی را در بهبودی کامل ایفا می‌کند. اغلب علائم سایکوز آمفتامین پس از قطع مصرف ظرف چند روز تا چند هفته کمرنگ می‌شود؛ اما در برخی افراد، به‌ویژه با سابقه خانوادگی اختلالات روانی، علائم سایکوتیک ممکن است مزمن شده یا حتی به صورت اختلال سایکوتیک مستقل باقی بماند.
آموزش و پیشگیری از عود، هماهنگی با خانواده و آماده‌سازی راهکار برای مقابله با وسوسه اصلی‌ترین محور باقی‌ماندن پاکی و پیشگیری از سایکوز مجدد است.
پیشگیری از سایکوز آمفتامینی
سایکوز آمفتامینی یک معضل قابل پیشگیری است. ارائه آموزش‌های صحیح به عموم مردم، نظارت بر مصرف داروهای محرک توسط کادر درمان، آگاهی‌بخشی درباره عوارض سوءمصرف و ایجاد دسترسی به مراکز مشاوره ترک اعتیاد، پایه اساسی پیشگیری هستند. در محیط‌های آموزشی و شغلی باید راهکارهای مقابله با استرس و انگیزه‌سازی مثبت جایگزین مصرف مواد شود.
سخن پایانی
سایکوز آمفتامینی یکی از خطرناک‌ترین پیامدهای سوءمصرف آمفتامین است که تشخیص زودهنگام، درمان صحیح و آموزش بیمار و خانواده کلید کاهش آسیب‌های فردی و اجتماعی آن است. غفلت از عوارض سایکوز آمفتامین می‌تواند منجر به مزمن شدن اختلال و یا حتی فجایع جبران‌ناپذیر شود. لذا لازم است متخصصان و عموم جامعه، نسبت به این پدیده شناخت کافی داشته باشند و سیاست‌های سلامت‌محور را تقویت نمایند.